Miłosz analiza 1

Analiza kontekstowa i porównawcza dwóch wierszy Miłosza: Obecność i Do Natury ([w:] Czesław Miłosz, Wiersze ostatnie, Kraków 2006) - tym zajmowaliśmy się ostatnio. Spisuję nasze spostrzeżenia, przekazuję tym, którzy nie dotarli na zajęcia i zachęcam do uzupełniania "wspólnych zasobów wiedzy":

Na początek materiał, na którym pracowaliśmy:

Obecność

Kiedy biegałem boso w ogrodach nad Niewiażą

Było tam coś, czego wtedy nie potrafiłem nazwać:

Wszędzie między pniami lip, na słonecznej stronie gazonu,
na ścieżce wzdłuż sadu,

Przebywała Obecność, nie wiadomo czyja.

Pełno jej było w powietrzu, dotykała, obejmowała mnie.

Przemawiała do mnie zapachami trawy, fletowym głosem
wilgi, ćwirem jaskółek.

Gdyby nauczono mnie wtedy imion bogów,
łatwo poznawałbym ich twarze.

Ale wtedy rosłem w katolickiej rodzinie, więc wkrótce zaroiło się
koło mnie od diabłów, ale i świętych Pańskich.

Co prawda czułem Obecność ich wszystkich, bogów i demonów,

Jakby unoszących się wewnątrz jednej ogromnej
niepowtarzalnej istoty.

[wtorek 23 VII 2002]


Do Natury
  
Kochałem się w Tobie, Naturo, aż zrozumiałem kim jesteś.

Zasmuciło się moje serce podrostka, kirem oblekło się słońce.

Wyrzuciłem moje atlasy i zielniki, pamiątki urojenia.

Moim filozofem został wtedy Schopenhauer,

Wędrowiec wpatrzony w rzekę istnień jednodniowych,

Które rodzą się i umierają bez świadomości.

Tylko on, człowiek, pojmuje, współczuje,

Poddany i niepoddany kamiennemu prawu.

Świadomość człowieka na przekór tobie, Naturo.

Odtąd miałem rozmyślać o tym przez całe życie.

I któż mi zarzuci antropocentryzm w krajach
antropocentrycznej religii

Albo równie antropocentrycznej niewiary?

William Blake miał rację łącząc w jedno człowieczość i boskość.

Na nic wasze modlitwy do kota, do drzewa i do gwiazdozbioru
Plejady

Albo do puszcz pierwotnych, jak w moim ekologicznym
marzeniu.

(Czesław Miłosz, Wiersze ostatnie, Kraków 2006, s. 8-10)

1. uzasadnienie dla interpretacji tych wierszy w kontekście litewskiego dzieciństwa i młodości Miłosza:

• przestrzeń: ogrody nad Niewiażą, czyli miejsce urodzenia Miłosza;
• czas przeszły, konwencja wspomnień ("rosłem w katolickiej rodzinie") - łatwo utożsamić podmiot mówiący z autorem;
• wątki pogańskie (czyli związane z Litwą z początków XX w.): demony, panteizm (?)
• motywy powracające także w innych utworach: Tomasz z Doliny Issy przebywający w świecie przyrody, wspomnienia Miłosza z czasów szkolnych (jego fascynacja przyrodą, opowieści o jego własnych atlasach i zielnikach w Rodzinnej Europie), wracanie do tych "zielników" w części Natura z Traktatu poetyckiego czy części Pamiętnik naturalisty z Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada;
• wreszcie: nota od wydawcy (Wiersze ostatnie opublikowano już po śmierci noblisty, kolejność wierszy i podział tomiku na części pochodzi od redaktora, Jerzego Illga, który wiersze z pierwszej części - a tu są Obecność i Do Natury - nazywa "autotematycznymi i autobiograficznymi").

2. wiersz wielosyntagmowy i zdaniowy:

• systemy wersyfikacyjne wiersza polskiego: numeryczne: sylabizm (równa ilość sylab w wersie), sylabotonizm (równa ilość sylab i akcentów, całostką metryczną jest stopa), tonizm (równa ilość zestrojów akcentowych) i nienumeryczne: średniowieczny wiersz zdaniowy (podział na wersy pokrywa się z podziałem syntaktycznym), współczesny wiersz wolny + wiersz drobnosyntagmowy Różewicza i wielosyntagmowy Miłosza (syntagma - całostka znaczeniowa) [więcej w tomie Poetyka tom 1, wyboru dokonała i wstępem poprzedziła Danuta Ulicka, Warszawa 2006 i w słowniku terminów literackich];
• Miłosz wykorzystywał bardzo różne formy: wiersze bardzo regularne (jak stroficzny, rymowany 11-zgłoskowiec z cyklu Świat. Poema naiwne czy w Księżniczce z Wierszy ostatnich) i pozbawione szczególnej regularności, poematy, stosował frazę biblijną, zgodnie z dążeniem "do formy bardziej pojemnej, która nie byłaby zanadto poezja, ani zanadto prozą" utwory np. z tomiku Piesek przydrożny to właściwie krótkie akapity pisane bez podziału na wersy, podobnie wiersz Esse; 
• w kontekście tego zróżnicowania: dlaczego tutaj wybiera formę zbliżoną do wiersza zdaniowego (znaki przestankowe w klauzulach, często kropki)? bo pisze o tym, co wcześniejsze: nawiązując do formy wiersza wcześniejszej od innych pisze o dzieciństwie sprzed czasu teraźniejszego, o pogańskiej poprzedzającym chrystianizację...

 3. kwestia imion/nazw:

ogród nad Nieważą pnie lip, słoneczna strona gazonu, ścieżka wzdłuż sadu zapach trawy głos wilgi ćwir jaskółki

coś Obecność powietrze bogowie diabły i święci Pańscy demony Istota

• w opisie świata występują rzeczowniki bardzo konkretne (nazwy konkretne), unikanie abstrakcji, dobra znajomość rzeczywistości, konkret zmysłowy;
• dlaczego gdyby bohater wiersza znał imiona bogów, to łatwo poznawałby ich twarze? - bo możemy poznać coś tylko wtedy, gdy wiemy, czego szukamy, czyli znamy nazwę (granice mego języka są granicami mego świata... - Wittgenstein); bo w społecznościach tradycyjnych (skojarzenie z pogańskością) mamy do czynienia z "partycypacją mistyczną" - m.in. przekonaniem, że imię jest faktyczną, realną częścią nazywanego obiektu (stąd w ramach tych wyobrażeń: manipulowanie imieniem może przynieść realne skutki - dlatego przyjmuje się drugie imiona, chroni się to prawdziwe - koncepcja antropologiczna Levy-Bruhla) + przekonanie o uczestnictwie człowieka w większej mistycznej całości;
• z tym tradycyjnym (pierwotnym) systemem wyobrażeń wiąże się przekonanie o niezaprzeczalnym istnieniu świata i jego elementów - obecne mocno w średniowieczu (terminy: istota i istnienie od św. Tomasza), w filozofii zaś przede wszystkim do początków XX wieku jako metafizyka obecności (w filozofii postmodernistycznej mówi się o destrukcji metafizyki obecności, utracie wiary w to, ze byt jest). przekonanie, że świat jest, że jest Obecność towarzyszy bohaterowi wiersza. wyrywa go z tego "katolickie wychowanie", które wprowadza ideę abstrakcyjnego Boga, dalekiego od zbrukanego świata doczesnego.

4. przejście ze świata natury w świat kultury:

• podmiot mówiący dystansuje się do oswojonego świata Natury w drugim wierszu  - charakterystyczne u Miłosza rozczarowanie - bo: świat natury jest nieludzki - nieludzki, bo poddany prawu śmieci i przemijania (stąd Schopenhauer), ale nieludzki także dlatego, że opozycyjny w stosunku do kultury (antropologiczne rozumienie kultury: całość wytworów człowieka, to, co odróżnia go od świata natury, a bez czego człowiek nie byłby człowiekiem - jedno z podstawowych rozróżnień antropologicznych);
• afirmacja człowieka: byt wyposażony w świadomość, egzystencja świadoma swojego bycia-w-świecie; świat kultury to świat wytworów, wytworem poety jest słowo, które nadaje imię, zatem: unieruchamia i dystansuje wobec nazywanego przedmiotu, ale jednocześnie ocala (utrwala to, co nazwane) - ambiwalentny stosunek Miłosza do słowa.

5. konteksty:

• Plejady - nawiązanie i dyskusja (krytyka) z wierszem Iwaszkiewicza o tym tytule;
• nawiązania romantyczne (choć nie chcieliście na nie przystać...): do hymnu Smutno mi, Boże Słowackiego: tęsknota Słowackiego za ojczyzną a tęsknota Miłosza za niemożliwym powrotem do nieświadomego przebywania w sferze natury, "więc że modlitwa dziecka nic nie może / Smutno mi, Boże" a "Na nic wasze modlitwy...", wędrowiec jako figura ludzkiego losu, sformułowanie "kirem oblekło się słońce"... - dyskusyjne.

Dużo było, a będzie nie mniej. Na kolejnym spotkaniu już Heidegger.

litewskie dzieciństwo i młodość Miłosza...

... czyli pierwsze notatki z KonTekstu:

• materiał podstawowy: Rodzinna Europa, wydana w 1959 roku w Instytucie Literackim "Kultury"Giedroycia (Paryż), ostatnia książka przed wyjazdem do Stanów Zjednoczonych, pisana dla czytelnika zagranicznego, dobrze wtajemnicza w biografię Miłosza do II wojny światowej (biograficznie pomocna jest także biografia Miłosz autorstwa Andrzeja Zawady);
• faktografia: Czesław Miłosz, ur. 30.06.1911, Szetejnie nad Nieważą, powiat kiejdański, tereny dzisiejszej Litwy;
• trochę historii Litwy: w 1911 nie istnieje już od dawna Wielkie Księstwo Litewskie (zabory), Litwa uzyskuje niepodległość po I wojnie światowej, brak stosunków dyplomatycznych z Polską (akcja Żelogowskiego, czyli kwestia przynależności Wilna), "Litwę stworzyli filologowie": XIX wiek to czas budzenia się litewskiej świadomości narodowej (trend ogólnoeuropejski: Herder, niemieckie "Kultur" wobec francuskiego "civilisation" - podział Norberta Eliasa, źródła w romantyzmie) - pierwszym krokiem jest dowartościowanie języka litewskiego, do tej pory używanego na wsi i tylko w formie mówionej;
• jak Miłosz przedstawia miejsce swojego urodzenia: dowartościowanie i podkreślanie prowincjonalności, wykorzystywanie narracji "dobrego dzikiego" (Rousseau, antropologiczny Inny z książek Malinowskiego): mieszkaniec puszczy litewskich odrzuca przemoc, jest wrażliwy, stawia miseczkę mleka dla węża/duchów... - motyw powracający w Dolinie Issy (powieść, ale z wieloma wątkami biograficznymi, rzeczywistość litewskiego dzieciństwa na wsi), ale także w Świadectwie poezji (wykładach wygłoszonych na Harvardzie w roku akademickim 1980/81)...;
• polskie wyobrażenie o Kresach: Ukraina - nieokiełznane namiętności, Litwa - raj utracony, przestrzeń przyjaznej natury;
• różne sposoby mówienia o terenach dzisiejszych Litwy, Ukrainy i Białorusi: sentymentalizm i poczucie odebranej własności np. u Meysztowicza (Poszło z dymem) a Rodzinna Europa i koncepcja ULB (Giedroyć) - niepodległe państwa;
• co to znaczy być "obywatelem Wielkiego Księstwa Litewskiego": patrzeć zawsze z dystansu, nigdzie nie czuć się "u siebie" (nie mieć swojego miejsca - tym "miejscem" jest język polski?) - dojmujące uczucie dla intelektualisty, pisarza i poety, który przez dziesiątki lat pisze dla nieobecnego (bo pozostającego w Polsce) odbiorcy;
• Wilno lat dwudziestolecia międzywojennego: tygiel kulturowy (różne kultury, narodowości, języki, religie) - przestrzeń "na styku", Miłosz uczy się w gimnazjum Zygmunta Augusta i studiuje na Uniwersytecie im s. S. Batorego (prawo);
• "Żagary" w kontekście: środowisko drugiej awangardy wobec Skamandrytów (odrzucanie "a wiosną - niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę" Lechonia) i wobec optymizmu pierwszej awangardy (rozmowa przedstawicieli tych dwóch pokoleń awangardy w Moim wieku - wywiadzie z Aleksandrem Watem przeprowadzonym przez Miłosza), znajomość współczesnej literatury francuskiej, wpływ poezji rosyjskiej (od symbolizmu po konstruktywizm); zaangażowanie społeczne (lewicowość); katastrofizm (kryzys gospodarczy, nacjonalizmu w Europie);
• katastroficzna (symboliczna, nacechowana emocjonalnie) poetyka pierwszego tomiku Trzy zimy (1936) - niemal jedyne takie wiersze w całym dorobku noblisty, po wojnie (Ocalenie 1945) kontrast w postaci cyklu Świat. Poema naiwne: stwarzanie świata od podstaw w języku, wiara w moc słowa, początek czerpania z doświadczeń z dzieciństwa, poczucie obowiązku wobec innych ludzi ("Czym jest poezja która nie ocala / Narodów ani ludzi...").

+ rozmowa wokół: stosunek Miłosza do tradycji romantycznej / do symbolizmu

W przyszłym tygodniu (17.01) pierwsze zajęcia z cyklu analiz. Na pierwszy raz analiza porównawcza dwóch wierszy z tomu Wiersze ostatnie: utwory Obecność i Do Natury. Wciąż w kontekście dzieciństwa i młodości, do których Miłosz wraca po wielu latach; charakterystyka wiersza Miłosza. Na pewno o 15.15, na pewno w którejś sali na pierwszym piętrze (które to jest piętro?.. w każdym razie tam, gdzie pokój nauczycielski) - dziś akurat 3C była zajęta... Byliśmy obok.

ola wiśniewska

organizacyjno-informacyjnie

Pierwsze spotkanie KonTekstu w LXIV L.O. im. St.I.Witkiewicza w 2011 roku za nami. Kwestie organizacyjne wstępnie rozwiązane: spotykamy się co tydzień w poniedziałki o 15.15 w sali 3C. Plany na najbliższych kilka miesięcy przedstawione (wraz z wszelkimi korzyściami mniej lub bardziej wymiernymi: pomoc w przygotowaniu do matury i olimpiad polonistycznej oraz filozoficznej, satysfakcja intelektualna...):

"Miłosz, Heidegger i inni intelektualiści wobec XX wieku" - program zajęć:

1. Przedstawienie programu zajęć. Wprowadzenie do najważniejszych zagadnień: problem relacji „dzieło-życie”, biograficzne uwikłania intelektualistów XX wieku, bohaterowie naszych spotkań (Miłosz – kontekst Roku Miłosza 2011, Heidegger, Kołakowski, Gombrowicz, Kapuściński), narzędzia, którymi będziemy się posługiwali (poetyka historyczna, analiza dzieła literackiego i filozoficznego).
2. Miłosz, odsłona 1: litewskie dzieciństwo i młodość (Dolina Issy, Świat. Poema naiwne, tomik Trzy zimy) – Kresy Wschodnie w tradycji polskiej, historia Wileńszczyzny, środowisko intelektualne dwudziestolecia międzywojennego, dzieje stosunku Miłosza do swojego pochodzenia („obywatel Wielkiego Księstwa Litewskiego”), autorefleksyjność.
3. Miłosz, analiza 1: analiza porównawcza wierszy Obecność i Do Natury z Wierszy ostatnich (Kraków 2006) – problem natura/kultura, refleksja religijna w twórczości Miłosza, wprowadzenie narzędzi z zakresu poetyki (przykładowa lektura interpretacji z Liryka polska. Interpretacje), wiersze Miłosza na tle historii literatury polskiej.
4. Heidegger, odsłona 1: Heimat Meβkirch: prowincjonalne pochodzenie i istotne problemy. Stosunek Heideggera do ojczyzny, wspólnoty, narodu, katolicyzmu oraz „dziejowe” problemy tożsamościowe dwudziestego wieku. (Dlaczego zostajemy na prowincji? Przyczynki do filozofii (fragm.) Odpowiednie fragm. Bycia i czasu)
5. Heidegger, analiza 1: analiza eseju Budować, mieszkać, myśleć. Ojczyzna, wspólnota dom. Człowiek i „bogowie”  – Heideggera myślenie religii. Heideggera samodzielne poszukiwania etymologiczne: język narodowy, wspólnotowość a język i dzieło filozoficzne.
6. Miłosz, odsłona 2: wojna i pierwsze lata emigracji (Rodzinna Europa, fragmenty, artykuł Nie w paryskiej Kulturze, tomik Ocalenie, Transatlantyk Gombrowicza): radykalne zerwanie Gombrowicza a zerwanie Miłosza w ’50, kontrowersje wśród emigracji (opozycja Paryż-Londyn).
7. Miłosz, analiza 2: Zniewolony umysł (szczególnie rozdziały Murti Bing i Ketman)– stosunek do komunizmu (kontekst rozmów z Watem, Mój wiek, fragmenty), mowa ezopowa w twórczości Miłosza, znaczenie Zniewolonego umysłu w karierze Miłosza, kontekst innych książek o totalitaryzmie (Orwell Rok 1984, Kafka Proces, Arendt Korzenie totalitaryzmu, Kapuściński Cesarz).
8. Heidegger, odsłona 2: Zniewolony umysł rektora. Heidegger i nazizm. Heidegger wobec tradycji romantycznej, procesów społecznych początku dwudziestego wieku, biograficzne uwarunkowania zaangażowania. Jak czytać zaangażowanie Heideggera? (C. Wodziński, Heidegger i problem zła. Odpowiednie fragmenty Bycia i czasu. List o humanizmie).
9. Heidegger analiza 2: analiza mowy rektorskiej: Samoutwierdzenie się niemieckiego uniwersytetu. Problem nieswoistości języka mowy rektorskiej. Mowa propagandy i mowa filozofii. Projekt filozoficzny i projekt rewolucji narodowosocjalistycznej. Język narodowy, tradycja, język filozoficzny i polityczne zaangażowanie.
10. Polskie historie z komunizmem w tle. Przypadek Kapuścińskiego - sytuacja socjalisty zaangażowanego w Polsce Ludowej (napięcie między racjami politycznymi a ideologicznymi w pisarstwie Kapuścińskiego, PRL jako ojczyzna - problem antykomunistycznej normy w Polsce potransformacyjnej, cenzura w recepcji i autocenzura w dziełach Kapuścińskiego po 1989 r.).
11. Kapuściński, analiza wybranych fragmentów dzieł. Nurt Nowego Dziennikarstwa i jego źródła, poetyka literatury faktu (porównanie z innymi przedstawicielami gatunku np. T. Capotem), pakt autobiograficzny i referencjalny w książkach Kapuścińskiego. Kapuściński jako bohater własnych reportaży, mitologizacja i orientalizacja Trzeciego Świata.
12. Przypadek Kołakowskiego: Kapłan i błazen.
13. Miłosz, odsłona 3: USA, California, Berkeley, katedra na uniwersytecie (korespondencja Miłosza z Giedroyciem i Herbertem, wiersze z lat ’60 – ’80, Historia literatury polskiej).
14. Miłosz, analiza 3: Rok myśliwego – pakt autobiograficzny (dlaczego wierzymy tzw. literaturze faktu, dziennikom, pamiętnikom, wywiadom), pogranicze gatunków – dążenie Miłosza do „formy bardziej pojemnej”.
15. Heidegger, odsłona 3: Filozof po wojnie – Heidegger w nowej rzeczywistości (Pytanie o technikę, Rzecz, Co zwie się myśleniem?). Miejsce Heideggera w powojennym krajobrazie kulturalnym i filozoficznym. Krytyka nowoczesności, myślenie polityki – prorok czy guślarz?
16. Heidegger, analiza 3: List o humanizmie. Rozliczenie z okresem nazistowskim? Wobec własnej przeszłości i teraźniejszości kultury. Casus biograficzny Heiddegera jako „miejsce wspólne” nowoczesnej historii Europy.
17. Miłosz, odsłona 4: późna twórczość (tomiki To, Druga przestrzeń, Wiersze ostatnie) – prozaizowanie języka, potoczność, fizjologia i ciało, odchodzenie od liryki maski/roli, poetyka wyznania, spowiedź.
18. Miłosz, analiza 4: wiersze metafizyczne (z V części Wierszy ostatnich, np. O zbawieniu, z Drugiej przestrzeni).
19. Heidegger, odsłona 4: „Tylko Bóg może nas uratować”. To, co ostateczne u Heideggera. Ostatnie lata oraz ostateczne drogi myślowe Heideggera (Przezwyciężenie metafizyki. Czym jest metafizyka? Przyczynki do filozofii). Ponowione pytanie o początek drogi Heideggera: pytanie o wiarę religijną i stosunek do metafizyki.
20. Heidegger, analiza 4: równoległa lektura: fragm. Przyczynków do filozofii oraz Koniec filozofii i zadanie myślenia. Koniec historii i koniec filozofii. Metafizyka, wiara i filozofia – Heidegger apokaliptyk?
21. Miłosz, analiza 5: księgi biblijne w przekładach Miłosza. Język poetycki jako "forma bardziej pojemna" dla słowa świętego (porównanie z innymi przekładami naukowymi i literackimi). Laiccy tłumacze Biblii (zestawienie z Arturem Sandauerem).
22. Heidegger inaczej niż zwykle: projekt filozoficzny Heideggera i biblijna tradycja prorocka: analiza porównawcza wybranych tekstów niemieckiego filozofia oraz Ksiąg Izajasza i Jeremiasza. Rzeczy ostatecznie i historia.

Kluczem są zatem biografie głównych bohaterów: Czesława Miłosza i Martina Heideggera. Celem - zobaczenie całego XX wieku poprzez te postaci (i tak skromniej niż w zeszłym roku... ;) ). Zajęcia z cyklu "odsłon" będą bardziej informacyjne, dyskusja o kolejnych dekadach ubiegłego wieku w Polsce i Europie będzie opierać się na "uprzedniej lekturze zadanych tekstów". "Analizy" będą pracą warsztatową na różnych typach wypowiedzi. Będziemy analizowali wiersze, eseje, dokumenty biograficzne, reportaże... Tematów mamy nieco więcej niż poniedziałków do końca roku szkolnego / uniwersyteckiej sesji letniej, w związku z tym niektóre "odsłony" i "analizy" będą w tym samym tygodniu. Praktyka pokaże.

Najbliższa praktyka w poniedziałek 10.01 będzie dotyczyła młodości Miłosza.Teksty: rozdziały: Miejsce urodzenia, Miasto młodości (Wychowanie katolickie, Narodowości), [w:] Czesław Miłosz, Rodzinna Europa, wydanie dowolne (najlepsze, bo z "przypisami po latach": Wydawnictwo Literackie, Karków 2001).


Tak się składa (nie całkiem przez przypadek...), że na ten rok przypada setna rocznica urodzin Miłosza (30.06.1911) i oficjalnie zaczęliśmy już Rok Miłosza. Mam nadzieję, że weźmiemy udział w niektórych imprezach, przede wszystkim w Festiwalu im. Czesława Miłosza w Krakowie (9-15.05.2011), i że uda nam się zebrać nasze własne analizy i interpretacje jego tekstów. Temu m.in. ma służyć ten blog. Tu będziemy też "notować" kolejne spotkania, prowadzić analizy krytyczne kolejnych tekstów i w ten sposób wspomagać "proces nauczania".

ola wiśniewska